نمونه کاملی از همه عناصر معماری ایرانی‌اسلامی | در مقام شیخ‌احمد جام

برای اطلاع رسانی شهرآرانیوز; ساخت مقبره ها در مقایسه با سایر محوطه های معماری، اواخر پس از اسلام آغاز شد و اولین نمونه آن را می توان آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخارای شریف نامید. دلایل زیادی وجود دارد و برخی تأکید پیامبر اسلام بر عدم ساختن هر نوع بنای بر قبر را اولین عیب دانسته اند. با همه این اوصاف، ساخت مقبره ها به ویژه از دوره سلجوقیان رواج یافت و حتی بسیاری از مقبره ها به صورت ماهواره ساختمان های دیگری را در اطراف خود تشکیل دادند.

اگر در اوایل دوران اسلامی مقبره های افراد برجسته به دو صورت گنبدی و برج مانند تقسیم می شد، در قرون بعدی به ویژه از پنجم تا دهم هجری قمری باید شکل سوم را برای آنها در نظر گرفت. ، که است. مجموعه آرامگاهی است با کمی تسامح می توان این قبور را قبور خانقاهی نامید که بیشتر در شرق کشور متمرکز شده اند.

مجموعه ای از بناهای باشکوه در دوران اسلامی در ایران ساخته شد که گروه خاصی را در معماری ایرانی- اسلامی تشکیل می دهد. دلیل شکل گیری این مجموعه ها دفن یک شخصیت برجسته مذهبی یا سیاسی بوده است، سپس در دوره های مختلف یا همزمان یا در دوره های بعد بناهای دیگری مانند مسجد، مدرسه، خانقاه، کاروانسرا و … به آن اضافه شده است. به فضای قبر

به این ترتیب ساختمان های عمومی مفیدی در طول تاریخ به تدریج حول محور فرد متوفی ایجاد شد. نکته دیگر در مورد این مجموعه ها، به ویژه مجموعه قبور مذهبی، تأثیر اساسی آنها در روند شکل گیری و گسترش برخی شهرهای ایران در دوره اسلامی است. این بدان معناست که در بیشتر موارد چنین مجموعه هایی که مرد تشییع جنازه هسته اولیه آنهاست، خود به هسته اولیه و مرکز ثقل شهر تبدیل شده اند.

شیخ الاسلام احمد جامی

در میان بناهای بقعه، بقعه یا مقبره* شیخ احمدی چم را بی شک می توان از نمونه های برجسته آن دانست. مجموعه ای زیبا و بزرگ است که به هر کجا که نگاه کنیم بخشی از تاریخ معماری ایران را نشان می دهد و تقریباً تمام عناصر معماری سنتی ایران در آن یافت می شود. «آرامگاه شیخ جمعه و ملحقات آن» در همان سالی که نخستین آثار ملی به ثبت رسید، یعنی سال 1310، در 31 آذرماه امسال در فهرست آثار ملی قرار گرفت. این مجموعه در فهرست میراث جهانی اسلام نیز قرار دارد.

شیخ احمد جامی عارف و شاعر متخلص به «جندپیل» و «شیخ الاسلام» در سال ۴۴۱ در روستای نمک از توابع ترشیز باستانی خراسان در خانواده‌ای عرب هجرت دیده به جهان گشود. به ایران شیخ احمد از معاصران سلطان سنجر سلجوقی بوده و منابع تاریخی نوشته اند که سلطان سلجوقی نیز برای او احترام زیادی قائل بوده است. جریر بن عبدالبجلی از یاران پیامبر را جد بزرگوار او می دانند. تقریباً طبق تمام روایاتی که از شیخ احمد برجای مانده است، وی 96 سال زندگی کرد و در سال 536 درگذشت. همین روایات قبر او را بیرون از دروازه «مادآباد» مشخص کردند.

در زمان شیخ احمد دهی، معادآباد نزدیک جام بوده است که البته در هیچ منبعی ذکر نشده است، اما بعدها به دلیل وجود قبر شیخ، نفوذ اهل بیت و ملازمین وی و رفت و آمد زائران و علاقه مندان وی. ، روز به روز بر اهمیت آن افزوده شد و به تدریج جای جم را گرفت که در واقع در کنار آن قرار داشت.

آرامگاه شیخ احمد امروزه در مرکز شهر تربتجوم قرار دارد و به بزرگترین محوطه سرسبز این شهر متصل است. این باغ نیز توسط مزاری جام شکل گرفته و به باغ مزاری یا باغ شیخ جام معروف است. بقعه شیخ احمد جامی در شکل گیری هویت اجتماعی و فرهنگی شهرستان تربت جام نقش بسزایی داشت.

آرامگاه شیخ احمد جامی

آرامگاه شیخ احمد دارای چندین اثر تاریخی است. بقعه شیخ، گنبدخان، مسجد عتیق، خانقاه، مدارس سراچی و فریومدی، مسجد کرمانی، گنبد سفید، خانقاه تیمور، مدرسه امیر جلال الدین فیروزشاه، مسجد جدید و مدرسه امیرشاه. ورودی این مجموعه در ضلع شرقی رو به باغ است. سپس یک حیاط مرکزی مستطیل شکل وجود دارد که در سمت راست آن مجموعه ای از سنگ قبرهای تاریخی نمایان است. سنگ قبرها که فقط برای نمایش عمومی هستند، به صورت افقی و عمودی روی زمین کار شده اند.

در کنار این سنگ ها قبر شیخ احمد در فضای باز حیاط قرار دارد. بقعه شیخ احمد در گوشه حیاط و روبروی آن دارای ایوانی به ارتفاع 30 متر است. فضای ساخته شده بر روی بقعه از آجر و گچ ساخته شده و حدود پنج متر طول، دو متر عرض و یک متر ارتفاع دارد. اطراف آرامگاه را سنگ های مرمر سیاه به شکل ستون احاطه کرده اند.

در وسط قبر شیخ احمد یک درخت پسته کهنسال وجود دارد. دو سنگ سفید عمودی بالا و پایین قبر را مشخص می کند که کتیبه هایی به خط کوفی و ​​نستعلی روی آن نوشته شده و حاشیه آن با نقوش گل و نقوش مارپیچ و مکران تزئین شده است. تقریباً مانند ردیف سنگ های جلوی قبر است که سراسر منطقه تربت جام، خواف، بهرز و … پر است.

به طور کلی این سبک قبر سازی را می توان در این منطقه تا هرات افغانستان و زیارتگاه خوجه عبده… انصاری دید. از ویژگی های بارز این شیوه ساخت مقبره، قرار دادن قبر در نزدیکی حرم و خانقاه متوفی، کاشت درخت بر روی قبر یا کنار قبر برای سایه، امتداد قبر و قرار دادن دو سنگ مرتفع در مقابل قبر است. ابتدا و انتهای قبر و غیره

یک شیخ اهل صومعه

آرامگاه شیخ احمد درست روبروی ایوان اصلی مجموعه قرار دارد که به خانکا یا گنبد منتهی می شود. خود ایوان دارای تزیینات سرامیکی فراوانی است که به لطف مرمت های گاه و بیگاه در دوره های مختلف وضعیت خوبی دارد، اما گنجینه زیر ایوان که بیشتر مرمت شده است سفید رنگ و پر از گچ بری است.

بنا بر کتیبه های موجود در خانقاه، قدمت ساخت آن به سال 633 هجری قمری و زمان سلسله القُرت برمی گردد، اما طبق منابع تاریخی، بنای اولیه مسجد و خانقاه در زمان شیخ احمد ساخته و تزیین شده است. در دوره های بعد تعمیر شد. خانقاه شیخ احمد نیز در همین فضای گنبدی قرار داشت.

گنبد دارای پلان مربع است که به تدریج به صورت هشت ضلعی در می آید و دایره گنبد به سمت سقف می رسد. گچ بری و رنگ آمیزی این قسمت از بنا که از پایین دیوارها تا گنبد می رسد بسیار جذاب و شگفت انگیز است. این گنبد دارای سه جفت در است که قدمت آن به قرن هشتم قمری بازمی‌گردد که یکی از آنها تاریخ ۷۳۳ را دارد.

مسجد کرمونی تربت جام

در دو طرف ایوان گنبد، مسجد کرمانی و مسجد صفد یا رواک قرار دارد. پشت فضای گنبد در یک طرف مسجد باستانی و در طرف دیگر مسجد جدید با شبستان گنبدی قرار دارد. مسجد کرمانی در جنوب گنبد قرار دارد و در هر طرف آن ایوانی قرار دارد که ظاهراً محل سکونت بوده است. در ایوان شاهی که در ضلع غربی مسجد قرار دارد، محراب ظریفی از استخوان وجود دارد که از شاهکارهای معماری قرن هشتم است.

یکی از زیباترین بخشهای معماری مجموعه مقبره شیخ احمد در اینجا قرار دارد. محراب گچبری محراب استخوانی مسجد کرمانی دو نمونه برجسته دیگر در کشور دارد که در میان نمونه های آنها نمی توان یافت. یکی محراب مسجد جامی ارومیه و دیگری محراب الجایتو در مسجد جامی اصفهان که هر دو مربوط به دوره ایلخانی است. محراب استخوانی مسجد کرمانی نیز دارای نقوش هندسی متنوع گلدار، خطی و رنگارنگ است.

مسجد کرمانی متعلق به معمار آن خوجه زکی بن محمد بن مسعود کرمانی است. تزئینات داخلی بنا شامل کمربندهای تزئینی دور اتاق ها و دیوارهای گچ بری شده است. بر روی دیوار بنا کتیبه ای به شکل مثلث اطراف بنا وجود دارد و پس از آن آثار مکرانسی بسیار زیبایی ساخته شده است.

نمای بیرونی مسجد کرمانی رو به صحن اصلی بقعه شامل چهار طاق نما و یک قاب آجری ساده در بین آنها است که دو طاق نما که بعد از ایوان قرار گرفته دارای مقرنس هایی است که مانند نمونه های داخل بنا برای شستشوی داخل بنا استفاده می شود. ساختمان درباره تاریخچه ساخت این بنا چیز زیادی نمی توان گفت، اما به احتمال زیاد این مسجد متعلق به نیمه دوم قرن هشتم هجری قمری است.

سایر مقبره ها

در ضلع شمال غربی صحن مرکزی بنایی به نام «گنبد سبز» وجود دارد که بخشی از مدرسه جلال الدین فیروزشاه است. طرح این بنا به صورت صلیب است و گنبدی فیروزه ای بر بالای آن قرار گرفته است. علاوه بر این دو خانقاه امیر تیمور و مدرسه علاءالدین محمد فریومدی وزیر خراسان در زمان ابوسعید ایلانی و تاگاتی مورخان مدرسه دیگری در نزدیکی مدرسه فیروزشاه وجود دارد که توسط امیر تیمور ساخته شده است. . شخصی به نام «امیرشاه مالک».

مسجد جامی جدید در قسمت غربی این مجموعه قرار دارد و ایوان شرقی آن به مسجد قدیم متصل است. گنبد مکسور یکی از قدیمی ترین قسمت های مسجد است که در سال ۸۴۶ میلادی توسط جلال الدین فیروزشاه ساخته شده است. در مجموع به نظر می رسد این قسمت از مجموعه مقبره جدیدترین باشد و امروزه مراسم مذهبی در این قسمت برگزار می شود.

مسجد عتیق که امروز به آن اشاره کردیم مربوط به مسجد جامی جدید است، فضای شبستانی با قوس های آجری و دو طبقه دارد که فراوانی طاق ها و تزئینات بر زیبایی آن می افزاید. این مسجد نیز آجر و ساروج خاص خود را دارد. متأسفانه اولین عکس های موجود از مسجد قدیم خرابی شدید و حتی تخریب آن را نشان می دهد، اما خوشبختانه مرمت شده است و امروز نگهبانی می شود و به تمام محوطه اطراف دسترسی دارد.

روبروی ورودی اصلی بقعه و متصل به باغ، آب انبار و مسجدی قرار دارد که به آن مسجد زیرزمینی می گویند. این مسجد از دو قسمت زمستانی و تابستانی تشکیل شده و قسمت زمستانی آن از سطح جاده پایین تر است. در مجموع وجود چنین باغی با این قدمت در کنار مقبره شیخ احمد باعث تحقیقات در این زمینه شده است و شناسایی درختان و مسیرهای اطراف بقعه حکایت از وجود طرح باغ ایرانی دارد. با این تفاصیل، زیارتگاه شیخ احمد جامی نمونه کمیاب زیارتگاه و باغی است که تزئینات فوق العاده آن را به مجموعه ای مهم در قلب خراسان باستان و در مسیر تاریخی طوس به هرات تبدیل کرده است.

* در لغت نامه «دهخدا» کلمه «مقام» به معنای جایگاه ویژه است.