سراب همکاری میان صنعت و دانشگاه

موسوی زاده، محمد پور یستا; بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی، دانشگاه‌های ایران با تولید ۷۸ هزار سند علمی در مجلات بین‌المللی در سال ۲۰۲۲ رتبه پانزدهم جهانی را به خود اختصاص دادند، اما کشورمان در شاخص ارتباط صنعت و دانشگاه در رتبه ۱۲۱ جهان قرار دارد. نسبت تحقیقات تقاضامحور به کل تحقیقات کمتر از 2 درصد است همه اینها نشان می دهد که با وجود پیشرفت در زمینه های تولید علمی در کشور و فعالیت بیش از 500 شرکت علمی در خراسان رضوی در این زمینه. تولید علمی و ارائه خدمات تحقیق و توسعه صنعتی همچنان بین صنعت رابطه وجود دارد. دانشگاه در موقعیت مناسبی قرار ندارد.

بر همین اساس شهرآرا میزگرد تخصصی خود را با حضور آقایان صهیب زفتوی هاشمی رئیس اداره آموزش، تحقیقات و فناوری اداره کل صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی و شهرام عیدی زاده مدیر پژوهش برگزار کرد. . مرکز اتاق بازرگانی رضوی در خراسان، علی صبیحار، رئیس هیئت مدیره انجمن مراکز تحقیقات و توسعه استان ها و امیرحسن امیری، رئیس مجتمع علم و فناوری دانشگاه فردوسی مشهد، فرصت ها و فرصت ها را بررسی کردند. مشکلات در این زمینه

شهرآرا: وضعیت امروز استان و کشور از نظر ارتباط صنعت و دانشگاه چگونه است؟

البرهان هاشمی: اساساً، اگر صنعتی به دنبال ایجاد مزیت رقابتی باشد، چاره‌ای جز جستجوی نوآوری، بهبود بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید ندارد. به همین دلیل خراسان رضوی در شش ماهه نخست امسال رتبه نخست صدور مجوز فعالیت واحدهای تحقیق و توسعه در سراسر کشور را به خود اختصاص داد و هم اکنون حدود 400 واحد در استان با اولویت نوسازی ماشین آلات، بهبود فرآیندهای تولید و یافتن فعالیت می کنند. راه حل های مقرون به صرفه تر

از نظر خط مشی، بر اساس دستورالعمل وزارت حراست، هر واحد صنعتی که بر اساس تحقیقات دانشگاهی در امر تحقیق و توسعه سرمایه گذاری کند، از مزایای بلندمدت و معافیت های مالیاتی برخوردار خواهد شد.

عیدزاده: این موضوع را باید جداگانه بررسی کرد. در قانون برنامه هفتم توسعه، هدف و عملکرد دقیقی در این زمینه تعیین شد و قانونگذار مقرر کرد که درصد تخصیص تحقیقات و فناوری در بخش دولتی به تولید ناخالص ملی به 2 درصد برسد، اما هنوز با آن فاصله داریم. این موقعیت بنابراین تولید ناخالص داخلی ما امروز حدود 400 میلیارد دلار است و بر این اساس اعتبار مراکز تحقیق و توسعه باید به حدود 8 میلیارد دلار یا 1200 همات برسد در حالی که امروز این رقم در استانداری کمتر از 4 میلیارد تومان است. و مجموع آن در کل کشور به 100 میلیارد تومان نمی رسد.

در برنامه هفتم توسعه همچنین دستیابی به نرخ رشد اقتصادی 8 درصدی کشور به عنوان هدف دولتی تعیین شده است که بیش از 2.7 درصد آن بر ارتقای بهره وری صنایع متمرکز است. یکی دیگر از اهداف برنامه هفتم، رسیدن به رتبه 42 در شاخص نوآوری است که در حال حاضر در رتبه 53 قرار دارد، چرا که صنعت، دانشگاه و دولت امروز در انجام وظایف خود کوتاهی می کنند؟

سیور: اگرچه موضوع نوآوری یک موضوع اساسی برای پیشرفت است، اما واقعیت سخت امروز این است که در سال‌های اخیر اعتماد متقابل صنعت و دانشگاه به دلایل زیادی ضعیف شده است و تنها بحث‌های نظری در محافل اجتماعی و رسانه‌ها قابل طرح است. در پاسخ به سوال شما ابتدا باید یادآوری کنم که مفهوم تحقیق و توسعه یک موضوع دو وجهی است. یعنی جنبه پژوهشی آن به دانشگاه و جنبه توسعه ای آن به واحدهای صنعتی برمی گردد، اما در شرایطی که دانشگاه های ما بیشتر بر گسترش جذب دانشجو، تولید مقاله و رشد جامعه فارغ التحصیلان تمرکز می کنند روشن است که زیرساخت های عملی علم در کشور تضعیف خواهد شد.

علاوه بر این، واحدهای صنعتی ما همچنان بر روش های سنتی اصرار دارند و شاید به دلیل تحریم ها هنوز امکان تعامل فشرده با همکاران، یادگیری و توسعه خود برای صنایع ما وجود ندارد. به طور کلی باید گفت که رابطه صنعت و دانشگاه مقوله ای چندوجهی، جامع و عمیق است که ابتدا باید تهیه شود. وقتی دسترسی نخبگان جوان ما به منابع جستجوی اینترنتی محدود است، واضح است که الزامات این هدف هنوز به طور کامل برآورده نشده است.

العامری: مبنای کلی قانون این است که دانشگاه هایی که می توانند در زمینه تولید دستاوردهای عملی مبتنی بر پژوهش و علم حرفی برای گفتن داشته باشند، اجازه دارند مراکز رشد و پارک های علم و فناوری خود را تشکیل دهند. بر این اساس، دانشگاه فردوسی مشهد حدود دو دهه پیش بر اساس موقعیت ایده آل خود مانند 800 عضو هیئت علمی و 25000 دانشجو که از این تعداد 12000 نفر در تحصیلات تکمیلی شرکت می کنند، پارک علم و فناوری خود را در سال 1387 ایجاد کرد با حضور شرکت های دانش بنیان شروع به فعالیت کرد.

همچنین شبکه آزمایشی مجهز متشکل از 400 آزمایشگاه تخصصی در دانشکده های مختلف از دیگر ظرفیت هایی است که زیرساخت های علمی خراسان رضوی را در زمره معتبرترین مراکز صنعتی استان قرار می دهد. در حال حاضر بیش از 35 شرکت بزرگ صنعتی در استان تنها با دانشگاه فردوسی مشهد همکاری پژوهشی دارند.

شهرآرا: چرا با سرعت چشمگیر فناوری جهانی، دانشگاه های ایران از این مسیر پیشگام دانش و فناوری در بسیاری از زمینه ها عقب می مانند؟

عیدزاده: نمی توان انکار کرد که یک جنبه از موانع تحقق موثر رابطه صنعت و دانشگاه به خود دانشگاه ها برمی گردد. برنامه های درسی که امروزه به دانش آموزان آموزش داده می شود هنوز قدیمی است و بسیاری از اصول آموزشی دیگر در دنیای صنعتی کاملاً منسوخ شده است، اما سیستم آموزش عالی ما هنوز دانشجویان را مجبور به یادگیری آنها می کند.

امروزه سند راهبردی مشخصی برای هدایت پایان نامه ها وجود ندارد و در دانشگاه ها می بینید که هر پایان نامه ای به راحتی تایید می شود، در حالی که زنجیره ارزش صنایع، معادن و رشته های تخصصی به طور کامل کنار گذاشته شده است، زیرا نیاز به فناوری هایی دارند که روی دانشگاه نیست. اصلا دستور کار علاوه بر این، وزارت علوم باید گرایش‌ها و حتی تخصص‌های جدید را شناسایی کند و نظام جدید ارزیابی اساتید به‌جای تمرکز بر تولید مقاله، بر ارتباط با صنعت و حوزه‌های دانش کاربردی متمرکز شود.

سیور: توجه شما را به موضوعی جلب می کنم که تا حد زیادی مغفول مانده است. همانطور که می بینید، اگرچه دانشگاه ها باید مراکز اصلی تحقیق و توسعه و امور پژوهشی باشند، اما متاسفانه در کشور ما به اندازه هر واحد تولیدی یا سازمان دولتی مرکز تحقیقاتی ساخته شده است.

امروزه می بینید که هر وزارتخانه، اداره دولتی یا سازمانی برای خود یک مرکز تحقیقاتی مجزا دارد و به جای اینکه دانشگاه را مرکز تولید دانش معرفی کند، بدون ارزیابی کارشناسی این طرح تحقیقاتی در مقیاس کوچک کار می کند. در عمل، دولت موجودی خود را از یک جیب به جیب دیگر منتقل می کند. این یک روند اشتباه است.

مؤسسات باید با مراجعه به دانشگاه، اعتبار پژوهشی خود را به انجمن های پژوهشی معتبر و دانشگاهی ارائه کنند و از ظرفیت منابع دانشگاهی استفاده کنند. تا زمانی که علاقه ای به توانمندی دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی وجود نداشته باشد چند سالی است که دچار بحران انرژی هستیم و برای رفع آن دوباره برق را قطع می کنیم. آیا مبهم سازی رویکردی نوآورانه است؟

العامری: رفع تعطیلی منوط به ایجاد پیچیدگی در فرآیندهای تولید است و این مشکل تنها با نهادینه کردن تحقیقات کاربردی دانشگاه ها در صنعت محقق می شود. ببینید مثلاً در خراسان رضوی ما مزیت های رقابتی زیادی داریم که شامل زیارت، صنایع خلاق فرهنگی، سوغات، تا سنگ آهن در معدن و زعفران در کشاورزی می شود.

حال اگر دانشگاه‌های ما به صورت مسئله‌محور رفتار کنند، یعنی منابع آموزشی نوسازی شود و شرایطی ایجاد شود که اساتید به جای تولید انبوه مقالات نامربوط، از امتیاز رشد فقط برای تولید مقالات تقاضا محور استفاده کنند، دانشگاه. مطمئناً می تواند نقش مهم تری در ایجاد ارزش افزوده در تولید داشته باشد.

شهرآرا: به نظر شما ساختارهای سنتی و رویکردهای ضعیف علمی در مدیریت واحدهای صنعتی تا چه اندازه مانع ارتباط موثر صنعت و دانشگاه شده است؟

البرهان هاشمی: هر شرکتی که درک درستی از واحدهای تحقیق و توسعه داشته باشد، می تواند امیدوار باشد که به درآمد و سود بیشتری دست یابد. به این حوزه نباید به عنوان هزینه نگاه کرد، بلکه برعکس، فرصتی روشن برای سرمایه گذاری است.

امروزه از 400 واحد تحقیق و توسعه استان، بیش از 150 واحد کاملاً دانش بنیان هستند، زیرا این ارتباط فرصتی ایده آل برای پیشرفت است. اکنون در منطقه خود یک واحد صنعتی داریم که مدیرعامل آن چهار استاد دانشگاه را به عنوان مشاور خود منصوب کرده است. حالا بروید ببینید سودآوری این شرکت در سال های اخیر چگونه بهبود یافته است.

سیور: مسلم است به همان اندازه که دانشگاه در این زمینه وظایفی دارد، صنایع نیز وظایف تعیین کننده ای دارند. یکی از چالش های امروزی در رابطه صنعت و دانشگاه این است که واحدهای تولیدی به دنبال توسعه فناوری دانش تولیدی خود هستند، اما وقتی از آنها می پرسیم چه نسبتی از گردش مالی خود را دوست دارند در این حوزه سرمایه گذاری کنند، می بینیم که مدیران صنعت هنوز در عمل این سرمایه گذاری را ریسکی می دانند که حاضر به پذیرش آن نیستند.

دامنه چنین همکاری هایی نیز بسیار گسترده است، به عنوان مثال واحدهای صنعتی می توانند به جای صرف هزینه های هنگفت برای راه اندازی آزمایشگاه، استخدام نیرو و … از توانمندی ها و زیرساخت های دانشگاه ها استفاده کنند. همانطور که می بینید سهم تحقیق و توسعه در تولید ناخالص داخلی ژاپن امروز 4 درصد است در حالی که در ایران این درصد به 1 درصد هم نمی رسد. چرا چون بخش شایسته این مبحث به خواست و اراده واحدهای صنعتی برمی گردد و ژاپنی ها در این زمینه پیشگام هستند چرا که صاحبان صنایع آنها به این حوزه علاقه مند هستند.

العامری: متاسفانه امروزه یکی از آسیب های فعالیت اقتصادی و صنعتی در کشور ما جدا نشدن مدیران واحدها از سرمایه گذاران است. این مشکلی است که از قدیم در ایران وجود داشته و تا به حال مشکلی نداشته است، اما اکنون با تبدیل شدن دوران صنعتی به عصر دانش و فناوری، مشخص شده است که این موضوع ریشه ای است. ضرر، زیرا اساساً کسانی که در حوزه سرمایه گذاری می کنند، صنعت دارند، آن را اداره می کنند و به همین دلیل فضایی برای پاسخگویی مدیر به بدنه سرمایه گذار وجود ندارد.

کمبود این فضا باعث می شود تعداد محدودی از سرمایه گذاران از ابتدا تا انتها کارکرد تولید داشته باشند و مدیران واحدهای صنعتی دیگر نیازی به روش های نوین و فناورانه احساس نکنند و به جای افزایش بهره وری سرمایه، صرفاً به استفاده از آن بپردازند. همان سرمایه اولیه به روش های سنتی.

شهرآرا: چرا با وجود آمارهای منتشر شده مبنی بر بهبود رابطه صنعت و دانشگاه، واقعیت میدانی خلاف این وضعیت را نشان می دهد؟ تفاوت آمار و واقعیت میدانی چیست؟

البرهان هاشمی: یک موضوع مهم، تحول مفاهیم کسب و کار و درهم تنیدگی آنها با مقوله فناوری است. اگر ارتباط صنعت و دانشگاه با این محور شکل بگیرد و توسعه یابد به نفع شرکت ها خواهد بود. وزارت حریم خصوصی سعی کرده است در راستای تحقق این امر گام بردارد.

سیور: حقیقت این است که افزایش آمار همیشه نشانه پیشرفت نیست. به عنوان مثال، رتبه ایران در شاخص جهانی نوآوری در سال گذشته بهبود قابل توجهی داشته است، اما اگر به واقعیت این حوزه نگاه کنید، می بینید که یکی از معیارهای ارزیابی شاخص نوآوری، تعداد فارغ التحصیلان رشته مهندسی است و به لطف آن ایران با رتبه دوم فارغ التحصیلان مهندسی در جهان توانست در شاخص نوآوری پیشرفت داشته باشد.

علاوه بر این، بیش از 1700 محقق در هر میلیون نفر در ایران وجود دارد. آیا می بینید این یکی از آمارهایی است که ظاهرا مایه مباهات است، اما در عمل و به دلیل مهاجرت، بخش زیادی از این فارغ التحصیلان و محققان باید پشیمان شوند؟

من فکر می‌کنم باید از منظری کل‌نگر به این موضوع نگاه کنیم. این درست نیست که همه پرونده ها را به بخش خصوصی منتقل کنیم تا متهم ردیف اول ما آن دسته از صنایع خصوصی باشند که به حوزه تحقیق و توسعه اهمیت نداده اند، بلکه جنبه مهمی از عدم تطابق آمار با حوزه واقعیت است. مدیون خود دولت است و اینکه بخش بزرگی از صنایع ما در اختیار دولت است باعث می شود پای دولت به این موضوع باز شود.

ما نمی گوییم که هنوز چیزی به دست نیامده است، اما امروزه بسیاری از سرمایه گذاری ها در تحقیق و توسعه کاملاً رسمی است. در واقع برخی موسسات اقتصادی دولتی می آیند و پژوهشکده ایجاد می کنند و پولی را که باید صرف تحقیق و توسعه کنند به این مراکز اختصاص می دهند. بعد ادعا می کنند که ما برای توسعه ارتباط دانشگاه و صنعت هزینه زیادی کردیم. این در حالی است که پولی که برای تحقیق صرف می شد، در مراکز تحقیقاتی خودشان خرج می شد تا دانشگاه.

العامری: این بحث تطبیق آمار با واقعیت بحث بسیار حساس و مفصلی است. اینکه بگوییم آمار با واقعیت مطابقت ندارد، اساساً استدلال نادرستی است، زیرا در بسیاری از شاخص‌ها، کارهای واقعاً خوبی انجام شده و چشم‌اندازهای امیدوارکننده‌ای برای جامعه دانشگاهی وجود دارد. بنابراین، بهتر است به جای اینکه بگوییم چرا آمار با واقعیت مطابقت ندارد، چگونگی ایجاد تصویری عینی و تجلی عملی آمار رو به رشد را بررسی کنیم.

بنابراین به نظر من باید برای بهبود عملکرد دانشگاه زمان بگذاریم. به عنوان مثال در سفر تابستانی هیاتی 100 نفره متشکل از 60 نفر از اساتید دانشگاه فردوسی منطقه سنگان، چهار قرارداد به ارزش بیش از 20 میلیارد تومان منعقد شد. اینها پایه های توسعه و تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه هستند و قطعا در آینده نتایج موثر آنها واقعیت را به آمار نزدیک خواهد کرد.

عیدزاده: خود دولت در عدم ارتباط با صنعت و دانشگاه نقش برجسته ای دارد. بخش مهمی از صنایع ما دولت است. باید از صنایع دولتی پرسید که در سال های گذشته برای افزایش بهره وری چه کرده اند؟ آنها خاطرنشان کردند: برخی تحقیقات به صورت رسمی انجام می شود و باید برای حل این مشکل کاری انجام شود.

ما همه طرح های توسعه زمین را داریم. بر اساس این تحقیقات یکی از وظایف دولت و وزارتخانه های ذیربط تعیین رشته های دانشگاهی در هر استانداری با توجه به توانمندی های محلی است. در خراسان رضوی که مرکز قطعه سازی، صنایع غذایی، معادن یا مسائل فرهنگی است، باید حوزه های تخصصی وجود داشته باشد تا دانش آموزان حتی به صورت غیرارادی بتوانند در صنایع داخلی به نشان دادن دانش خود ادامه دهند.