احمد محمود راوی رنجی است که زیسته بود

به گزارش یستا; آثار احمد محمود، به‌ویژه رمان‌های او، فصلی مهم و کمیاب در ادبیات فارسی به‌ویژه داستان‌های معاصر به‌شمار می‌رود. رمان همسایه‌های او سروصدا به پا کرد و همچنان یکی از پایه‌های اصلی فروشگاه‌های دست‌فروشی، کتاب‌فروشی‌ها و فروشندگان افست است، زمین سوخته نخستین رمان جنگی در ادبیات فارسی، مدار صفر و درخت انجیر محسوب می‌شود. «معبد» و دیگر آثار او نیز به نوعی تأثیرگذار بوده و در زمره بهترین رمان‌های فارسی به‌شمار می‌روند. روزنامه اعتماد به مناسبت درگذشت این نویسنده گفت‌وگویی با غلامرضا رضایی داستان‌نویس خوزستانی انجام داده که بخشی از آن در حال پیگیری است.

احمد محمود را می توان یکی از مهمترین نویسندگان ادبیات اقلیمی دانست و زبان یکی از برجسته ترین عناصری است که او در این مسیر به کار برده است. چه چیزی زبان تخیلی احمد محمود را متمایز می کند؟

صادقانه بگویم، من چندان دلسوزی برای ترکیب «ادبیات اقلیم» ندارم و دلایل خود را برای رد آن در مقدمه «در جنوبی» به تفصیل بیان کردم. اگر منظور این است که بیشتر آثار داستانی محمود در جنوب و ترجیحاً در خوزستان اتفاق می‌افتد، این داستان متفاوت است، زیرا هر نویسنده‌ای باید شخصیت‌هایش را در جایی بسازد. پس چه بهتر که آن را در مکانی و جغرافیایی آشنا قرار دهیم.

به نظر من این امتیازی است که روی کار محمود اثری می گذارد. در مورد زبان، احمد محمود مانند بسیاری از نویسندگان دیگر و بر خلاف تعداد اندکی از نویسندگان ایرانی از زبان به عنوان ابزار داستان سرایی استفاده می کرد. زبان او آمیخته ای از زبان گفتاری و همچنین کلمات بومی است که در بافت جنوبی استفاده می شود، با این تفاوت که زبان او روان تر، مختصرتر و توانایی بصری بیشتری دارد.

این ویژگی زبانی در رمان مدار صفر به خوبی خود را نشان می دهد که بیشتر به دلیل استفاده از کلمات یا بافت جنوب خوزستان ایجاد فضایی ملموس است. با این حال، همین زبان گاه سرکش است و در برخی مقاطع داستان از ابزار بودن رها می شود و در اینجا داستان پویاتر می شود، مانند قسمت هایی از داستان کوتاه «شهر کوچک ما» یا قسمت هایی از داستان. رمان “مدار صفر درجه”.

به نظر شما کدام نویسندگان ایرانی در ابتدای کار محمود را تحت تاثیر قرار دادند؟

محمود همانطور که می دانید نویسنده ای واقع گرا است و ما در آثار او ویژگی های ذهنی و آن حالت اولیه ذهنی را که از ویژگی های ادبیات مدرن و رمان است نمی بینیم. این حکم به قصد کم کردن حیثیت او نیست. محمود یکی از برجسته ترین رمان نویسان و از معدود نویسندگانی است که به طور حرفه ای به نوشتن رمان پرداخته است.

آثار مرتبط او مانند همسایگان، داستان یک شهر، مدار صفر درجه و تا حدی درخت انجیر در معابد همگی این ادعا را تایید می کنند. به دلیل همین نگاه واقع گرایانه، پژوهش و مشاهده مسائل اجتماعی بیشتر تحت تأثیر نویسندگانی مانند جان اشتاین بک است و در ایران می توان گفت که او بیشتر تحت تأثیر داستان های اجتماعی هدایت و صادق شوبک بوده است.

کدام یک از عناصر داستانی در آثار احمد محمود برجسته‌ترین و قدرتمندترین است؟

او با توجه به تجربیات غنی زندگی و مشاهدات جامعه، شناخت خوبی از افراد، مکان و جغرافیای داستان های خود داشت. به همین دلیل در شخصیت پردازی و دیالوگ نویسی یا ارائه دیالوگ ها و توصیف ها تبحر و مهارت بالایی دارد، در نوشتن به صورت اول شخص، به خصوص در ریتم و ریتم داستان، به درستی عمل می کند. هر کس در این لحظه داستان را تعریف می کند، می گوید – او مهارت هایی دارد. برای مثال می توان به آغاز داستان «شهر کوچک ما» یا «مدار صفر درجه» اشاره کرد.

همانطور که گفتم احمد محمود یک راوی واقع بین است. شاید بهتر باشد به طور دقیق تر بگوییم “واقع گرا اجتماعی”. نقش و جایگاه او به عنوان یک نویسنده در انعکاس اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان خود چیست؟

نگاه کنید: جنوب، به ویژه خوزستان، درست است که در حال حاضر پراکنده و درمانده است و همه‌گیری از همه جا به آن می‌رسد و به آن توجهی نمی‌شود در صد سال اخیر در همه جا نقش مهمی در حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران داشته است. کشف نفت، ورود مهاجران و مسائل آنها، 7 مرداد و ملی شدن نفت، انقلاب 57 و اهمیت اعتصاب کارگری، جنگ هشت ساله، همه از این دست موارد است.

بنابراین شخصی مثل محمود که در هوای جنوب نفس می کشد و می نویسد، به عنوان یک نویسنده و ناظر تیزبین، همه این مسائل را می داند; آن را می بیند و برایش ملموس است و واکنش نشان می دهد. البته آدم های داستان های او نیز از این مسائل مستثنی نیستند و ناگزیر درگیر مسائل اجتماعی و سیاسی هستند، چرا که طعم رنج، سختی و تلخی این شرایط را چشیده اند. به همین دلیل است که همه اینها را در آثار او می بینیم.

اگر به رمان‌های او نگاه کنیم، هرکدام نشان‌دهنده لحظه‌ای سرنوشت‌ساز از تاریخ ایران است و همگی در جنوب و ترجیحاً در خوزستان و شهر اهواز اتفاق می‌افتند: «همسایه‌ها» به داستان ملی شدن مردم می‌پردازد. صنعت نفت و دوران حکومت ناسیونالیستی مصدق، «داستان شهری که نشان دهنده ظهور و سقوط پس از کودتای 28 مرداد و شرایط آن زمان است، «زمین سوخته» شامل موارد و آغاز جنگ ایران و عراق است. و مسائل و پیامدهای پس از آن در «دایره صفر» به بررسی مسائل و مشکلات آن می پردازد تلاش های محمود و زمان نگارش او تا حدودی می توان گفت که او راوی شصت سال تاریخ ایران است.