آنچه باید درخصوص بحران ناترازی انرژی این روزها بدانیم | چرا برق و گاز قطع می‌شود؟

به گزارش یستا; چرا قطعی برق به زمستان آمد؟ پاسخ به این پرسش ابعاد بسیاری دارد; از نبود مدیریت در تنوع بخشیدن به سبد تولید برق و بی توجهی به افزایش تولید بر اساس تقاضا گرفته تا عدم منطقی سازی مصرف انرژی، تامین سوخت های جایگزین و سوزاندن و قاچاق سوخت.

همه این عوامل در نهایت بر وضعیت عدم تعادل انرژی تأثیر گذاشتند. این گزارش با استناد به منابع مختلف و جمع آوری داده ها، سعی دارد دلایل این نارضایتی را که این روزها به یکی از مهم ترین چالش های زندگی روزمره تبدیل شده است، به اختصار و به سادگی بیان کند. واکنش های مردمی نشان می دهد که موضوع قطعی گاز و برق امسال بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفت.

اگرچه این موضوع برای اهالی صنعت تازگی ندارد، اما پیش از این حتی مشترکین خانگی نیز با قطعی و قطعی برق و گاز مواجه بوده اند. اما باید گفت که این وضعیت نارضایتی ناشی از سال ها سوءمدیریت هر سال بیشتر نمایان می شود و در صورت ادامه این روند ابعاد گسترده تری خواهد داشت. در زیر مروری بر روند تغییرات و انتظارات کارشناسان از آینده این موضوع است.

تولید برق به گاز بستگی دارد

منابع مورد نیاز نیروگاه های جهان شامل گاز طبیعی، فرآورده های نفتی، زغال سنگ، انرژی هسته ای، آب و منابع تجدیدپذیر است. یکی از راه‌های تضمین امنیت انرژی الکتریکی ایجاد تعادل و تنوع در محدوده نیروگاه‌ها است. اما این اصل مهم در طول این سال ها در ایران مغفول مانده است. وابستگی شدید نیروگاه ها به گاز طبیعی و عدم علاقه به سرمایه گذاری در منابع تجدیدپذیر از جمله دلایل اصلی قطع برق در فصول پاییز و زمستان است.

برای درک بهتر این موضوع تصور کنید بیش از 90 درصد برق کشور از نیروگاه های حرارتی تامین می شود و حدود 86 درصد سوخت مصرفی آن گاز طبیعی است. وقتی این وابستگی شدید را درک کنیم، دلیل قطعی برق در سردترین روزهای سال بیشتر مشخص می شود. در نمودارهای این بخش، وضعیت شاخص تنوع سبد تولید برق ایران بررسی و با وضعیت جهانی مقایسه شده است.

تاخیر در تولید

در این بخش قصد داریم به مقایسه آماری بین توسعه نیافتگی تولید برق کشور، مصرف، نیاز به رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخلی بپردازیم. وقتی گفته می شود تعارضات کنونی حاصل سال ها بی توجهی و عدم مدیریت صحیح است، به این معناست که مثلاً «در دهه 90 با وجود رشد 5/3 درصدی به ظرفیت اسمی نیروگاه های کشور اضافه شد. بیش از 45 درصد در مصرف طی سال های 1392 تا 1400 رشد ظرفیت نیروگاه ها معادل 21 درصد بوده است (3).

با یک مقایسه ساده می توان دریافت که تنها در یک دهه، تفاوت فاحشی بین تولید و مصرف برق وجود داشته است. از سوی دیگر، نتراژی در سال‌های اخیر متراکم‌تر شده و «در سال‌های 1401 و 1402 به ترتیب برابر با 10 و 12 هزار مگاوات بوده است». (4) اکنون پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که «در صورت ادامه روند فعلی، این عدم تعادل هر سال بدتر می‌شود و تا سال 1410 به 32 هزار تا 61 هزار مگاوات می‌رسد». (5)

بی انصاف ترین در دنیا

پیام تصویری ارسالی از سوی مسئولان مبنی بر کاهش مصرف انرژی در روزهای اخیر را حتما دیده اید. البته تنها بخشی از بهبود با فرهنگ سازی و کاهش مصرف مردم حاصل می شود که البته جالب است اما این موضوع ابعاد گسترده تری دارد. بخش قابل توجهی از انرژی در ساختمان ها، اتومبیل ها، تجهیزات غیر استاندارد و ماشین آلات با راندمان پایین هدر می رود. برای درک بهتر نقش مصرف غیراستاندارد در چالش چندوجهی عدم تعادل انرژی، توضیحات و نمودارهای این قسمت بسیار کمک کننده خواهد بود.

وی افزود: از نظر مصرف انرژی، ایران هفتمین کشور جهان است که بالاتر از ایران، چین و هند با یک میلیارد و 400 میلیون نفر، آمریکا 400 میلیون نفر، برزیل 210 میلیون نفر، روسیه 140 میلیون نفر قرار دارند. ژاپن 120 میلیون نفر دارد. اگر مصرف انرژی را بر جمعیت تقسیم کنیم، می توان دریافت که هر ایرانی 2.3 برابر برزیلی، 1.3 برابر چینی و 1.1 برابر ژاپنی انرژی مصرف می کند. شاخص شدت انرژی به عنوان نسبت مصرف نهایی انرژی به تولید ناخالص داخلی، مهمترین شاخصی است که نشان دهنده کارایی انرژی در اقتصاد است. هرچه این شاخص کوچکتر باشد، انرژی کمتری برای تولید هر واحد محصول مصرف می شود و بالعکس. شدت مصرف انرژی ایران حدود پنج برابر کشورهایی مانند دانمارک، انگلیس، پرتغال، رومانی و ایتالیا، چهار برابر ترکیه و 2.5 برابر آمریکا بدترین کشور جهان از نظر انرژی است انرژی بالاترین چگالی انرژی را دارد. (7)

سوخت دومی وجود نداشت

در سال های گذشته اولین راهکار مسئولان برای گذر از روزهای سرد و جلوگیری از قطعی گاز و برق، استفاده از سوخت های جایگزین بود. اگر تعارض با سوخت های جایگزین و اعتراضات زیست محیطی به سوختن گازوئیل حل نشود، منجر به قطع گاز در صنایع پرمصرف سیمان و فولاد می شود و در نهایت ممکن است گاهی این تعارض به تعطیلی ادارات و مدارس منجر شود. . البته گاهی اوقات شرایط آب و هوایی به نفع کمبود انرژی تغییر می کرد. مثلاً «در سال 1401 هجری قمری عدم تعادل گاز طبیعی در اوج مصرف به 315 میلیون مترمکعب در روز رسید، اما به دلیل افزایش دما در سال 1402 هجری قمری این عدد به حدود 280 میلیون متر مکعب در روز کاهش یافت. (10)

امسال اما در ابتدای کار به دلیل محدودیت برای سوزاندن سوخت دوم به سمت تعطیلی رفتند. البته اینکه این محدودیت به ویژه برای سه نیروگاه بزرگ به دلایل زیست محیطی به گفته مسئولان یا بنا به گزارش ها و اظهارات فعالان بخش خصوصی بوده و گازوئیل و گازوئیل برای سوزاندن در دسترس نبوده است. موضوع این گزارش نیست. اما در هر صورت این موضوع امسال بدون احساس عدم تعادل انرژی نبود.

بد نیست در تأیید این نکته که سوخت های جایگزین به دلیل خطرات زیست محیطی راه حل مناسبی برای حل مناقشه نیست، اشاره کنیم که «مصرف سوخت مایع در نیروگاه های حرارتی افزایش یافته است و در حال حاضر ذخایر گازوئیل و نفت گرمایش در انرژی انرژی وجود دارد. نیروگاه ها در شش ماهه اول سال 1403 هجری قمری نسبت به مدت مشابه سال قبل، عدم تعادل گاز و کمبود منابع سوخت مایع جایگزین کاهش و افزایش یافته و چالش هایی را برای تامین برق زمستانی ایجاد کرده است (11).

هشدارهای مداوم

عدم تعادل انرژی ایران نتیجه چندین عامل پیچیده است که در کنار هم بحران کنونی را شکل داده اند. اتکای بیش از حد به گاز طبیعی، عدم تنوع در منابع انرژی و عدم سرمایه گذاری کافی در نیروگاه های جدید مشکلات اصلی را ایجاد کرده است. علاوه بر این، مصرف ناکارآمد و بهره وری پایین انرژی نیز بحران را تشدید کرده است.

علیرغم تلاش‌ها برای بهبود مصرف انرژی و کاهش وابستگی به سوخت‌های مایع، فقدان زیرساخت‌های مناسب، ناتوانی در جذب سرمایه‌گذاری‌های جدید و شرایط نامناسب اقتصادی باعث شده است که نه تنها سرمایه‌گذاری کافی در بخش انرژی صورت نگیرد، بلکه منابع موجود نیز وجود داشته باشد. مصرف بهینه در نهایت این نارضایتی می تواند در آینده نزدیک به دلیل رشد بی رویه مصرف و کاهش تولید، چالش های بزرگ تری را برای کشور ایجاد کند.

برای حل این بحران، ما باید بر بهبود بهره وری انرژی، تقویت بخش خصوصی در صنعت انرژی و سرمایه گذاری پایدار و افزایش توانایی تولید انرژی از طریق تنوع بخشیدن به منابع تمرکز کنیم. در غیر این صورت ادامه این روند نه تنها به تداوم بحران انرژی منجر می شود، بلکه زیرساخت های اقتصادی و اجتماعی را نیز تضعیف می کند.

منابع:

1: “داده های جهانی انرژی برای بررسی آماری” موسسه انرژی بازیابی شد
2: گزارش مرکز تحقیقات شورا «تحلیل امنیت انرژی در ایران از منظر تنوع در سبد تولید برق»
3: گزارش مرکز تحقیقات اقتصاد مقاومتی «چالش عدم تعادل برق از دیدگاه تولید و مصرف»
4: وزارت نیرو
5 و 6: تهیه شده توسط محمد حسین احمدی، کارشناس واحد انرژی مرکز تحقیقات اقتصاد مقاومتی; آگوست 1403 (با منابع و تحقیقات پشتیبان)
۷: رضا نوشادی، مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران
8 و 9: ترازنامه انرژی کل کشور، کتاب داده انرژی ENERDATA
10 و 11: گزارش مرکز پژوهش های شورا «بررسی لایحه قانون بودجه سال 1404 هجری شمسی کل کشور (10): تبصره «3» نفت و روابط مالی آن با دولت».